Γράφει η Κα Τσατσαράγκου Αικατερίνη – Αναπληρώτρια Προϊσταμένη Αναισθησιολογικού ΔΘΚΑ »ΥΓΕΙΑ», ΜΒΑ
Περίληψη
Σκοπός: Η μελέτη των αιτίων και επιπτώσεων του φαινομένου της επιστημονικής μετανάστευσης και μέτρων πολιτικής για τον περιορισμό του.
Μεθοδολογία: Διενεργήθηκε εκτεταμένη επισκόπηση στη διεθνή και εγχώρια βιβλιογραφία και σε έγκυρες ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων
Αποτελέσματα: Η φυγή των επαγγελματιών υγείας από τη χώρα τους αποτελεί πλήγμα στην οικονομική της ανάπτυξη και ευημερία.
Συμπέρασμα: Η οικονομική ανισότητα υπονομεύει το δικαίωμα της ίσης πρόσβασης στην υγεία.
Εισαγωγή
Ο μηχανισμός της επιστημονικής μετανάστευσης πυροδοτείται από την αναζήτηση ανώτερου βιοτικού επιπέδου, υψηλότερων εκπαιδευτικών δυνατοτήτων, καλύτερων και υψηλότερα αμειβόμενων εργασιακών συνθηκών. Ωθείται κυρίως από τις αξιώσεις μιας παγκόσμιας οικονομίας με πυρήνα τη γνώση – «knowledge-driven» ή «knowledge-based» Economy, (OECD, 1996)- που απαιτεί εξειδικευμένο ανθρώπινο κεφάλαιο, με ικανότητες υψηλής ποιότητας στο γνωστικό και εργασιακό του αντικείμενο. Κύριοι κλάδοι, αυτοί της πληροφορικής, των οικονομικών, της επικοινωνίας, της εκπαίδευσης και της υγείας.
Το τελευταίο έτος κατά το οποίο η ελληνική οικονομία κατέγραψε θετικό ρυθμό αύξησης του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) ήταν το 2007. Από τότε μέχρι σήμερα διαγράφει πορεία παρατεταμένης ύφεσης, οφειλόμενης τόσο στη διεθνή χρηματοπιστωτική κρίση, όσο και στις ενδογενείς της αδυναμίες. Άμεση συνέπειά της, η εκτίναξη του ποσοστού ανεργίας, ιδιαίτερα των νέων, σε πρωτόγνωρα επίπεδα, με επακόλουθο την απώλεια πολύτιμου ανθρώπινου κεφαλαίου. Το φαινόμενο εμφανίζεται με δύο κυρίως μορφές: η πρώτη αφορά στην απαξίωση ικανοτήτων και δεξιοτήτων, που λόγω μακράς αδράνειας ή υποαπασχόλησης, εκπίπτουν (brain waste) . Η δεύτερη είναι η εκδήλωση φυγής από τον Ελλαδικό χώρο ενός τμήματος του ανθρώπινου δυναμικού της χώρας που αποτελεί το πλέον παραγωγικό και υψηλών δυνατοτήτων κομμάτι του (brain drain).
Στόχος της παρούσας μελέτης είναι η διερεύνηση των γενεσιουργών αιτίων της ανισοκατανομής του υψηλής ποιότητας ανθρώπινου κεφαλαίου που απασχολείται στον υγειονομικό τομέα, ώστε να προταθούν μέτρα πολιτικής και δράσεις για περιορισμό του φαινομένου και συγκράτηση των επιστημόνων υγείας στη χώρα.
Ορισμός
Ο όρος «διαρροή εγκεφάλων» (brain drain) διατυπώθηκε τη δεκαετία του 1960 στο Ηνωμένο Βασίλειο, όταν έλαβε χώρα ένα μαζικό μεταναστευτικό κύμα Βρετανών επιστημόνων προς τις ΗΠΑ και σχεδόν ταυτόχρονα η χώρα υποδέχτηκε ένα πλήθος ιατρών και μηχανικών από την Ινδία. Το ίδιο φαινόμενο εκτυλίχθηκε στις ΗΠΑ τη δεκαετία του1990, όπου εισέρευσε υψηλό ποσοστό επαγγελματιών υγείας από την Αφρική και τη Λατινική Αμερική.
Σύμφωνα με το Cambridge Advanced Learner’s Dictionary «αφορά στη μαζική εκροή επιστημονικά καταρτισμένων επαγγελματιών, που εγκαταλείπουν τις χώρες τους και εγκαθίστανται σε πιο ανεπτυγμένες, όπου οι προοπτικές επαγγελματικής εξέλιξης και προόδου καθώς και η αμοιβή εργασίας είναι καλύτερες»(Definition of “brain drain” from the Cambridge Advanced Learner’s Dictionary & Thesaurus)
Την ίδια εποχή που εισήχθη ο όρος «brain drain», διατυπώθηκε και αυτός του «brain gain». Αρχικά χρησιμοποιήθηκε για να εξομαλύνει την έννοια της φυγής εγκεφάλων από τις αναπτυσσόμενες χώρες στις πιο ανεπτυγμένες, ώστε να αποφεύγεται τρόπον τινά η πρόκληση απέναντι στα οικονομικά ασθενέστερα κράτη. Η έννοια αφορούσε στο κέρδος σε υψηλής ποιότητας ανθρώπινο κεφάλαιο, της χώρας υποδοχής. Αργότερα υιοθετήθηκε για τις περιπτώσεις που το δαφυγόν ανθρώπινο κεφάλαιο επαναπατρίζεται, με αποτέλεσμα η αρχική του απώλεια να αποζημιούται, αφού φέρει επιπλέον εμπειρία, μετεκπαιδευμένες ικανότητες και τεχνογνωσία. (Kelo M. & Wächter B., 2004).
Αιτίες εμφάνισης του φαινομένου
Ο τομέας της υγείας αποτελεί μια εκ φύσεως διασυνοριακή δύναμη. Η διεθνοποιημένη επιστήμη και βιοτεχνολογία, η γνώση μίας ή περισσοτέρων ξένων γλωσσών, η βελτίωση του επικοινωνιακού επιπέδου, δημιούργησαν ευνοϊκό κλίμα και ενίσχυσαν τη διεθνή κινητικότητα του προσωπικού υψηλής ειδίκευσης στην υγεία, ειδικά εντός της ΕΕ. Το φαινόμενο ήταν προβλέψιμο και αναμενόταν να λειτουργήσει εξισορροπητικά στο πλαίσιο μιας άριστης νομισματικής περιοχής (Jauer et al. 2014). Παρόλα αυτά η ΕΕ-28 διαθέτει τρεις αμοιβαία ασυνεπείς φιλοδοξίες: α) ελεύθερη κυκλοφορία των ανθρώπων, β) γενναιόδωρα κράτη πρόνοιας, και γ) διεύρυνση της Ένωσης προς τα φτωχότερα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης. Αυτό που εντέλει παρατηρείται είναι πως ενώ η κινητικότητα του εργατικού δυναμικού είναι πολύ μικρή για να στηρίζει την έννοια της νομισματικής ένωσης, είναι πολύ μεγάλη ώστε να διαταράσσει την κοινωνική αρμονία (Driffill J. & Sinn H.W., 2015).
Μια δέσμη οικονομικο-κοινωνικο-πολιτικών παραγόντων επηρεάζουν τις μεταναστευτικές ροές και δρουν ως παράγοντες ώθησης (push factors) στη χώρα προέλευσης, και ως παράγοντες έλξης (pull factors) στη χώρα υποδοχής. Η ανεργία, η οικονομική και κοινωνική υστέρηση, η πολιτική αστάθεια, η έλλειψη πολιτικής ελευθερίας, η απουσία ευκαιρίας εξέλιξης και αξιοκρατίας συνιστούν παράγοντες ώθησης από μια αναπτυσσόμενη χώρα προς μια ανεπτυγμένη. Παράγοντες έλξης αποτελούν οι ευκαιρίες επιστημονικής και επαγγελματικής εξέλιξης, η ταχύτερη ανέλιξη στην ιεραρχία, οι καλύτερες οικονομικές απολαβές, η δυνατότητα ανάληψης ερευνητικών και επιχειρηματικών πρωτοβουλιών. Αναλυτικότερα, οι γενεσιουργές αιτίες του φαινομένου εκροής επιστημόνων υγείας έχουν ως εξής:
Οικονομικοί λόγοι
Η συνεχής μείωση της ζήτησης εργασίας συνεπάγεται τόσο την όξυνση της ανεργίας, όσο και το βαθμό εμμονής της. Το αποτέλεσμα είναι η μαζική φυγή ενός δυναμικού τμήματος του ανθρώπινου κεφαλαίου από τις χώρες τους, όπως νέοι και ταλαντούχοι επιστήμονες, που -αφού διαθέτουν υψηλής ποιότητας μόρφωση και υψηλό βαθμό εξειδίκευσης- απορροφώνται άμεσα από τις χώρες προορισμού (OECD,2015.) Το 3% των επιστημόνων κορυφαίας εμβέλειας παγκοσμίως προέρχονται από την Ελλάδα, αν και ο πληθυσμός της Ελλάδας ή των Ελλήνων διεθνώς αντιστοιχεί μόνο στο 0,15% ή 0,20% από τα 6,92 δισεκατομμύρια κατοίκους του πλανήτη («Καθημερινή»,2014).
Όσον αφορά στο ζήτημα των απολαβών, παρατηρείται αναντιστοιχία του επιπέδου εκπαίδευσης με το επίπεδο εισοδήματος και μεγάλες αποκλίσεις αν συγκρίνουμε τις αμοιβές στις χώρες προορισμού με αυτές εν Ελλάδι. Συγκεκριμένα από το σύνολο των Ελλήνων επιστημόνων που ζουν και εργάζονται στο εξωτερικό, το 9,2% δηλώνει εισόδημα μικρότερο από €25.000, ενώ το 68,4% μεγαλύτερο από €40.000. Αντίθετα, τα αντίστοιχα ποσοστά όσων εργάστηκαν στο εξωτερικό και επέστρεψαν στην Ελλάδα είναι 39,4% και 34% αντίστοιχα (έρευνα της Ερευνητικής Μονάδας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Πολιτικής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, 2011). Για την περίοδο από το Μάιο του 2009 έως το Φεβρουάριο του 2010, προκύπτει ότι το 60% αποφάσισε να φύγει από την Ελλάδα ή να παραμείνει στο εξωτερικό χωρίς καν να αναζητήσει δουλειά στην Ελλάδα. Στην περίπτωση των Ελλήνων αποφοίτων εξωτερικού, το 91% δεν αναζήτησε καν εργασία στην ελληνική αγορά εργασίας. Οι οκτώ από τους δέκα που έχουν φύγει εξακολουθούν να μένουν στο εξωτερικό. Προφανώς η διάρθρωση της ελληνικής οικονομίας δε δημιουργεί πλέον ζήτηση για ανθρώπινο κεφάλαιο υψηλού εκπαιδευτικού επιπέδου.
Στο διάγραμμα 1.1 καταγράφονται οι κύριες χώρες προορισμού των επαγγελματιών υγείας (Γερμανία, ΗΠΑ, Ηνωμένο Βασίλειο, Καναδάς, Αυστραλία, Σκανδιναβικές χώρες). Εκτός των οικονομικών απολαβών που προσφέρουν οι χώρες υποδοχής, η άσκηση ευνοϊκής μεταναστευτικής πολιτικής (ποσοστώσεις, ειδικές μορφές εργασίας) εντείνει την κλιμάκωση του μεταναστευτικού ρεύματος των επιστημόνων υγείας. Σύμφωνα με ανακοίνωση του Ιατρικού Συλλόγου Αθηνών, το 2012 (Ifanti at al, 2014) υπήρξε πενταπλάσια αύξηση του αριθμού ειδικευμένων Ελλήνων ιατρών που μετανάστευσαν στο εξωτερικό σε σύγκριση με το 2007 (1166/292).
Διάγραμμα 1. Χώρες υποδοχής των επαγγελματιών υγείας και ποσοστιαία αναλογία.
Πηγή:WHO, World Health Report, Ch.5, 2006
Βελτίωση του βιοτικού επιπέδου
Σύμφωνα με κάποιους μελετητές, η ανάγκη για υψηλότερο βιοτικό επίπεδο αποτελεί σημαντικότερο κίνητρο, από αυτήν των οικονομικών απολαβών, για την αύξηση της μεταναστευτικής ροής (Ž. Padaiga, 2014). Πρόκειται για επίπεδο ευημερίας, στη διαθεσιμότητα υλικών αγαθών και υπηρεσιών, στον τρόπο κατανομής τους, στο κατά κεφαλήν εισόδημα, το μέγεθος της προσπάθειας που απαιτείται για την απόκτησή του, το ΑΕΠ, την οικονομική ανάπτυξη, την πολιτική σταθερότητα, τις κοινωνικές παροχές, την κάλυψη των εκπαιδευτικών αναγκών, την πνευματική και πολιτιστική ζωή, το αίσθημα ασφάλειας.
Διάγραμμα 2.Οι σημαντικότεροι λόγοι για την μετανάστευση ελλήνων επιστημόνων.
Πηγή: European University Institute (EUI),2014
Το διάγραμμα 2 που προέρχεται από έκθεση του EUI, καταδεικνύει ότι το 79% όσων εγκατέλειψαν την Ελλάδα κατά τη διάρκεια της κρίσης, αναζητούσαν καλύτερη ποιότητα ζωής και ένιωθαν ότι δεν υπήρχε «μέλλον» στη χώρα (50%).
Εκπαίδευση και έρευνα
Ο ρόλος του ανθρώπινου κεφαλαίου και γενικότερα της γνώσης στην αναπτυξιακή διαδικασία αποτελούν καθοριστικά στοιχεία της θεωρίας της «ενδογενούς ανάπτυξης»
(Romer, 1986/ 1989, Lucas ,1988, Azariadis & Drazen, 1990, Becker ,1993). Βασική θέση είναι ότι η οικονομία που συγκεντρώνει υψηλής ποιότητας ανθρώπινο κεφάλαιο, απασχολούμενο στην παραγωγική διαδικασία, νέμεται τους καρπούς της τεχνολογικής
Διάγραμμα 3. Οι προτεραιότητες των χωρών του ΟΟΣΑ στη χρηματοδότηση για Έρευνα & Ανάπτυξη
Πηγή: OECD, 2016
προόδου, βελτιώνει την παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητά της και ο ρυθμός οικονομικής ανάπτυξης διατηρείται σταθερά υψηλός .Θεμελιώδεις παράγοντες της ενδογενούς ανάπτυξης, οι επενδύσεις στην έρευνα, την τεχνολογική εξέλιξη και την καινοτομία (R & D). Η εξάπλωση χρόνιων νοσημάτων, το φαινόμενο των πανδημιών, ο γηράσκων πληθυσμός, η εκδήλωση σπάνιων παθήσεων, χρήζουν πρόσβασης σε επανδρωμένες ερευνητικές υποδομές και κονδύλια για ερευνητικά προγράμματα, που μόνο οι ανεπτυγμένες χώρες έχουν τη δυνατότητα να καταβάλλουν (βλ. διάγραμμα 3) μέσω του κρατικού προϋπολογισμού και ξένων επενδύσεων. Η δεύτερη συνισταμένη της θεωρίας περί ενδογενούς ανάπτυξης αφορά στον τομέα εκπαίδευσης, στη λεγόμενη «μάθηση στην πράξη» -Learning by doing (Aghion P., Howit P., 1998). Οι επαγγελματίες υγείας καταφεύγουν σε χώρες με παράδοση στην επιστημονική και πολιτιστική εκπαίδευση, με καλύτερες υποδομές, σύγχρονες προσεγγίσεις του γνωστικού αντικειμένου εντός της παραγωγικής διαδικασίας, μεγαλύτερο κύρος και άμεση απορρόφηση στην αγορά εργασίας (Kissick, 2010) Η μεταναστευτική ροή των επαγγελματιών υγείας επιδεινώνεται όσον αφορά στον ιατρικό κόσμο και στη μακρά αναμονή για ειδικότητα, την ανισοκατανομή των ειδικοτήτων και τον μεγάλο αριθμό γιατρών ανά κάτοικο.
Εργασιακό περιβάλλον
Η αξιοκρατική ανέλιξη στην ιεραρχία, η εμπειρία, η διάθεση προσωπικού και η αποφυγή του τεχνολογικού χάσματος, συνθέτουν το τοπίο ενός ιδανικού εργασιακού περιβάλλοντος, που οι αναπτυσσόμενες χώρες αδυνατούν να προσφέρουν (Awases at al,2004.) Επακόλουθο της οικονομικής κρίσης υπήρξε η υποστελέχωση, η διεύρυνση της διαφθοράς και η έλλειψη πόρων για τις λειτουργικές δαπάνες του υγειονομικού τομέα. Η επαγγελματική εξουθένωση (burnout) οδήγησε στην πτώση της παραγωγικότητας, ενώ εμφανής είναι η έλλειψη εξοπλισμού για την ικανοποίηση των αναγκών του πληθυσμού, οι μειωμένες προοπτικές για επαγγελματική εξέλιξη και η γεωγραφική ανισοκατανομή (Saravia at al,2004). Όσον αφορά στην Ελλάδα δε, η απόπειρα εφαρμογής της μνημονιακής ρήτρας περί μείωσης του λειτουργικού κόστους των νοσοκομείων επιχειρήθηκε χωρίς κανένα κεντρικό σχεδιασμό, με αποτέλεσμα την παραπομπή της χώρας στο δικαστήριο της ΕΕ, « για μη συμμόρφωση των ορίων χρόνου εργασίας των γιατρών στις υπηρεσίες δημόσιας υγείας» (Ifanti at al, 2014).
Επιπτώσεις της μετανάστευσης επαγγελματιών υγείας
Το μεγαλύτερο ποσοστό των διεθνών ερευνών περί μετανάστευσης επαγγελματιών υγείας καταγράφουν αρνητικές και θετικές συνέπειες, τόσο για τις χώρες προέλευσης, όσο και για αυτές του προορισμού των μεταναστευτικών ροών. Τα θετικά αποτελέσματα για τις αναπτυγμένες χώρες είναι προφανή: αφομοιώνουν υψηλής ποιότητας ανθρώπινο κεφάλαιο, που στηρίζει την αειφόρο τους ανάπτυξη χωρίς την ελάχιστη οικονομική επιβάρυνση της εκπαίδευσής του. Για τις χώρες καταγωγής όμως, μόνο οι αρνητικές εκφάνσεις είναι εμφανείς, αφού προς το παρόν οι πιθανότητες επαναπατρισμού είναι πενιχρές (WHO fact sheet, 2006.)
Διάγραμμα 4. Σχέδια για το μέλλον
Πηγή: European University Institute (EUI), 2014
- Η εκροή υψηλά εξειδικευμένου υγειονομικού προσωπικού αφορά το πλέον ανταγωνιστικό τμήμα του ανθρώπινου κεφαλαίου μιας χώρας. Η μέση ποιότητα του αποθέματος εργατικού δυναμικού εκπίπτει, η παραγωγική αλυσίδα δέχεται μη επανορθώσιμη βλάβη και ο ρυθμός ανάπτυξης αδυνατεί να επιταχυνθεί(Docquier F, 2016) Η ελλιπής επάνδρωση ειδικευμένου εργατικού δυναμικού σε τομείς τόσο καίριους, όπως αυτός της υγείας, είναι η άμεση συνέπεια. Το εν Ελλάδι εργατικό δυναμικό του υγειονομικού τομέα απειλείται με ακόμη μεγαλύτερη συρρίκνωση προσεχώς, λόγω αποχωρήσεων των ηλικιωμένων προς συνταξιοδότηση και την έλλειψη μόνιμου νέου προσωπικού , αφού το εφαρμοζόμενο δημοσιονομικό μέτρο μείωσης του προϋπολογισμού, απαιτεί μόνο μια πρόσληψη για κάθε πέντε έως δέκα συνταξιοδοτήσεις στον δημόσιο τομέα (Ifanti at al, 2014).
- Η απώλεια εθνικών πόρων για τις χώρες καταγωγής συνιστά μια εξίσου μείζονος σημασίας συνέπεια. Η εκροή των επιστημόνων υγείας που η εκπαίδευση και εξειδίκευσή τους πραγματοποιήθηκε στη χώρα προέλευσης, εκτός συνόρων μετά το πέρας σπουδών, αποτελεί σημαντική απώλεια. Κυρίως πλήττονται εκπαιδευτικά συστήματα χρηματοδοτούμενα από τον κρατικό προϋπολογισμό και δη τη φορολογία. Στην Ελλάδα πχ « η μέση δημόσια δαπάνη για την παιδεία παραμένει σε σχετικά υψηλά επίπεδα -4,5% του ΑΕΠ το 2013, έναντι 5% για την ΕΕ-28» (Λαζαρέτου Σ., 2016). Στο ποσοστό αυτό συνυπολογίζεται η δαπάνη της μέσης οικογένειας, που επίσης επιβαρύνεται με τη χρηματοδότηση της εκπαίδευσης.
- Σε μια υφεσιακή οικονομία οι δευτερογενείς επιδράσεις στην αναπτυξιακή διαδικασία της χώρας καθίστανται εξίσου σημαντικές με τις πρωτογενείς. Τα καταβαλλόμενα κονδύλια για την εκπαίδευση επιστημόνων που εντέλει αποδημούν στο εξωτερικό, στερούν την κατανομή πόρων σε άλλους επίσης κρίσιμους τομείς, όπως αυτός της υγείας ή των δημοσίων έργων («κόστος ευκαιρίας»).
- Οι δημογραφικοί ρυθμοί του πληθυσμού καταγράφουν αρνητική τροχιά, και παράλληλα ένα τμήμα του που αποτελείται από άγαμους κατά κύριο λόγο νέους, μετοικεί. Εκτός από την επίπτωση στην υπογεννητικότητα, τα ασφαλιστικά ταμεία επιβαρύνονται επιπλέον, αφού ενεργό εργατικό δυναμικό απομακρύνεται από τη χώρα προέλευσης. « Ο δημοσιονομικός δε τομέας στερείται φορολογικών εσόδων, αφού το ιατρικό προσωπικό ανήκει στις υψηλότερες μισθολογικές κλίμακες και καταβάλλει υψηλότερες φορολογικές εισφορές, λόγω μεγαλύτερης φοροδοτικής ικανότητας» (Λαζαρέτου Σ., 2016).
- Η μεταναστευτική ροή νέων και μορφωμένων ανθρώπων προκαλεί στον πληθυσμό της χώρας προέλευσης αίσθημα παραίτησης, ενώ «όταν εκδηλώνεται τόσο έντονα και ως προς το μέγεθος, και ως προς τη χρονική διάρκεια λαμβάνει τη μορφή ψήφου δυσπιστίας προς το μέλλον της χώρας» (Λαζαρέτου Σ., 2016).
Πολιτικές παρεμβάσεις για τη μετατροπή του brain drain σε brain gain
«Η ηθική και η απαίτηση για «αποδοτικότητα» στην υγεία βρίσκονται σε εκ διαμέτρου αντίθετες κατευθύνσεις στις ανεπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες» (Buchan J., Glinos I., Wismar M., 2014). Ως εκ τούτου, η θέσπιση κατευθυντηρίων γραμμών, για τη μείωση της ανισοκατανομής επαγγελματιών υγείας ανά τις χώρες, κρίθηκε απαραίτητη. Εντός αυτού του πλαισίου, το 2008 και σε επίπεδο ΕΕ, η επιτροπή για τον ευρωπαϊκό κοινωνικό διάλογο στον υγειονομικό τομέα, ανέλαβε τη δέσμευση να αναπτύξει κώδικα δεοντολογίας για την πρόσληψη επαγγελματιών υγείας από χώρες εκτός της ΕΕ, βάσει δεοντολογικών κανόνων και τη λήψη παράλληλων μέτρων για την ελαχιστοποίηση του αρνητικού και τη μεγιστοποίηση του θετικού αντίκτυπου που προκαλεί στις αναπτυσσόμενες χώρες η μετανάστευση υγειονομικού προσωπικού στην ΕΕ. Στόχος η ανάπτυξη κοινής μεταναστευτική πολιτικής, που περιλαμβάνει προσεγγίσεις που αποσκοπούν στην αποφυγή της υπονόμευσης των αναπτυξιακών πολιτικών τρίτων χωρών (Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Πράσινη Βίβλος για το ευρωπαϊκό υγειονομικό δυναμικό, 2008)Το 2006 είχε προηγηθεί μια πρώτη απόπειρα του ΠΟΥ για την εκπόνηση κώδικα πρακτικής περί της διεθνούς πρόσληψης προσωπικού στον τομέα της υγείας( The World Health Report 2006) Η τελική εισήγηση πραγματοποιήθηκε από το 124ο Εκτελεστικό Συμβούλιο τον Ιανουάριο του 2009. Εκεί τονίζεται η ανάγκη παγκόσμιων διαβουλεύσεων για την επίτευξη συναίνεσης για έναν κώδικα ορθής πρακτικής του ΠΟΥ, ενώ παράλληλα δίνεται έμφαση στον προαιρετικό χαρακτήρα του για κάθε κράτος- μέλος. Παγκόσμια προτεραιότητα δίνεται στον τομέα της δημόσιας υγείας και προτείνεται η εστίαση στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας.
Αποτελεσματική κρίνεται η εφαρμογή του κώδικα στην περίπτωση ενσωμάτωσής του στις εθνικές πολιτικές των κρατών- μελών για την υγεία και το υγειονομικό τους δίκαιο. Η διασφάλιση τήρησής τους προϋποθέτει διαβουλεύσεις με όλα τα εμπλεκόμενα μέρη, συμπεριλαμβανομένων παράγοντες, συμπεριλαμβανομένων των υπεύθυνων πρόσληψης, των εργοδοτών στον τομέα υγείας, επαγγελματικές οργανώσεις, ακαδημαϊκά και ερευνητικά ιδρύματα και μη κυβερνητικές οργανώσεις .
Το πλαίσιο δράσης για την εφαρμογή του ( The World Health Report, 2006) αποτελείται από τις εξής συνιστώσες:
- Στόχοι και κατευθυντήριες αρχές
- Διεθνείς πρακτικές πρόσληψης ( Δημιουργία περιφερειακών παρατηρητηρίων του ανθρώπινου δυναμικού, με στόχο τη μείωση απρογραμμάτιστης ροής επαγγελματικής μετανάστευσης, ρύθμιση και έλεγχος των δραστηριοτήτων των υπηρεσιών προσλήψεων / εργοδοτών του προσωπικού υγειονομικής περίθαλψης ,θέσπιση προτύπων για την ενθάρρυνση της ίσης μεταχείρισης μεταξύ των μεταναστών και των γηγενών εργαζομένων στον τομέα της υγείας, πρόταση για περιορισμό των προσλήψεων επιστημόνων που προέρχονται από χώρες με κρίσιμες ελλείψεις εργατικού δυναμικού στον τομέα της υγείας)
- Αμοιβαία οφέλη (Προώθηση της διαμόρφωσης και εφαρμογής διμερών και πολυμερών συμφωνιών μεταξύ των χωρών με βάση την αρχή της αμοιβαιότητας των παροχών, οικονομική αποζημίωση των πληττόμενων χωρών από την επιστημονική μετανάστευση, προτάσεις σχετικά με τη μορφή της οικονομικής συνεργασίας μεταξύ των χωρών προέλευσης και προορισμού)
- Βιωσιμότητα του εθνικού υγειονομικού δυναμικού
- Συλλογή δεδομένων, έρευνα και ανταλλαγή πληροφοριών που αφορούν την επιστημονική μετανάστευση, τις επιπτώσεις της στα συστήματα υγείας, συλλογή δεδομένων για χρήση τους ως εργαλείο για τη χάραξη διεθνούς πολιτικής)
- Διαδικασίες εφαρμογής του κώδικα πρακτικής του ΠΟΥ ( Αφορούν στην ενθάρρυνση συμμόρφωσης από κρατικούς και μη- φορείς)
Ο απολογισμός σχεδόν μια δεκαετία μετά απέδειξε ότι μόνο η Νορβηγία υιοθέτησε πλήρως τον κώδικα διεθνών προσλήψεων του ΠΟΥ, παρά το γεγονός ότι δεν συγκαταλέγεται στις αναπτυσσόμενες χώρες. Μια υποχρεωτική εφαρμογή από όλες τις χώρες- μέλη, θα εξισορροπούσε την ανισοκατανομή των επαγγελματιών υγείας, και θα αποτελούσε πράγματι εργαλείο για τη χάραξη διεθνούς πολιτικής στο χώρο της επιστημονικής μετανάστευσης. Όσον αφορά στη δημιουργία βάσης δεδομένων, πράγματι η πλατφόρμα αυτή θα μπορούσε να συνεισφέρει όχι μόνο στη συγκέντρωση δεδομένων για την μελέτη του φαινομένου, αλλά κυρίως στην παροχή κινήτρων βραχυχρόνια, για την ανάπτυξη ισχυρών δεσμών συνεργασίας με ικανά στελέχη και, μακροχρόνια, για τον επαναπατρισμό τους. (Ifanti at al, 2014).
Όσον αφορά στη χώρα μας ειδικότερα, ένα πρώτο μέτρο πολιτικής θα πρέπει να είναι η επικέντρωση στη διασύνδεση εκπαίδευσης και παραγωγικής εξειδίκευσης. Απαιτείται επανακαθορισμός των εξειδικεύσεων στην υγεία, ώστε για περιορισμό της αναντιστοιχίας προσφοράς- ζήτησης. Στόχος, η παροχή ευκαιριών στους φοιτητές για είσοδο στην αγορά εργασίας αμέσως μετά την αποφοίτηση, ώστε να επιτευχθεί η δυνατότητα μείωσης της μακράς περιόδου αναμονής πριν από την εξειδίκευση ή την πρακτική άσκηση. Οι απόφοιτοι δε θα πρέπει να εξοπλιστούν με τις κατάλληλες δεξιότητες διαχείρισης των απαιτήσεων της αγοράς υγείας σε μια εν εξελίξει οικονομική ύφεση (Ifanti at al, 2014).
Για τη συγκράτηση του ανθρώπινου κεφαλαίου στην Ελλάδα απαιτείται η ενίσχυση της διαφάνειας στην επιλογή και την εξέλιξη, και η ενδυνάμωση της παροχής ίσων ευκαιριών ανάπτυξης ταλέντων(Λαζαρέτου Σ., 2016). «Η διενέργεια, με τη στήριξη επαγγελματικών φορέων και κράτους, σε μόνιμη βάση περιοδικών διαγωνισμών με επιδότηση των εργοδοτών που θα προσλάβουν νέους επιστήμονες ως επιβράβευση ιδεών, μπορεί να δηλώσει έμπρακτα την αρχή της αξιοκρατίας».
Η ανάκαμψη του ύψους των αμοιβών δεν θα πραγματοποιηθεί άμεσα, οπότε η εφαρμογή άλλων οικονομικών κινήτρων κρίνεται αναγκαία. Η πρόταση της ΕΕ για πριμοδότηση της τάξης του 3% του ΑΕΠ για Έρευνα και Ανάπτυξη έως το 2010 βρίσκεται σε εκκρεμότητα όσον αφορά στην Ελλάδα, όπου δαπανάται λιγότερο από το 1% (0,6%) του ΑΕΠ για Ε&Α. Ενδεικτικά ποσοστά σε άλλες χώρες: Σουηδία (3,42%) , Φινλανδία (3,87%), και Δανία (3,06%). Η επένδυση κρατικών κεφαλαίων ή η συνεισφορά ιδιωτών με τη μορφή χορηγίας στην έρευνα θα μπορούσε να αποτελέσει σημαντικό κίνητρο για τους νέους επιστήμονες , τόσο όσον αφορά τον επαναπατρισμό τους, όσο και την παραμονή τους στη χώρα συμβάλλοντας στην ανάπτυξη του επιστημονικού τους πεδίου (Ifanti at al, 2014).
Επόμενος στόχος η μείωση της γεωγραφικής ανισοκατανομής , αλλά και αυτή των δυσαναλογιών μεταξύ ιατρικών ειδικοτήτων . Η Ελλάδα έχει επωμιστεί το υψηλό κόστος εκπαίδευσης ενός εργατικού δυναμικού ,που πιθανότατα υπερβαίνει τις ανάγκες του πληθυσμού. Για την επίτευξη αυτού του στόχου πρέπει να αναπτυχθεί μια κεντρικά σχεδιασμένη στρατηγική, ώστε να αποκατασταθούν ελεγχόμενα οι ανισορροπίες στη γεωγραφική κατανομή των ελλήνων γιατρών και στις αναλογίες μεταξύ των ειδικοτήτων.. Όπως επισημαίνεται στις συστάσεις του ΠΟΥ σχετικά με τις προσεγγίσεις βάσει αναγκών «η αξιοποίηση των προσεγγίσεων με βάση τη ζήτηση, θα πρέπει να εφαρμοστεί με σαφώς καθορισμένο στόχο και ποσοστιαίες αναλογίες ιατρών- πληθυσμού «(Buchan J., Glinos I.,Wismar M., 2014). Η οπτική αυτή γωνία καταδεικνύει ότι εντέλει η επιστημονική μετανάστευση λειτουργεί ως εργαλείο «ισορροπίας της αγοράς» αφού δεν έχει υλοποιηθεί καμιά από αυτές τις προσεγγίσεις, ενώ οι επαγγελματίες υγείας χωρίς να έχουν ενταχθεί σε κάποιο πλαίσιο προγραμματισμού, εργάζονται ανεξάρτητα από τις ανάγκες του εθνικού συστήματος υγείας.
Συμπεράσματα
Η παρατεταμένη υφεσιακή διαταραχή δημιούργησαν μαζική φυγή άριστα εκπαιδευμένων επαγγελματιών υγείας, φαινόμενο που έχει αναπτύξει δυναμική όσον αφορά το μέγεθος, την ένταση και τη διάρκειά του. Το παγκόσμιο προφίλ που παρουσιάζει ο WHO, αποδεικνύει την ύπαρξη άνω των 59 εκατομμυρίων επαγγελματιών υγείας ανά τον κόσμο, που εμφανίζουν ανισοκατανομή εντός και εκτός των χωρών. Οι αιτίες της επιστημονικής μετανάστευσης όσον αφορά στην Ελλάδα έγκεινται στην πρόσφατη αρνητική μακροοικονομική συγκυρία, συνδυαστικά με τις χρόνιες αδυναμίες του εθνικού συστήματος υγείας και αυτού της εκπαίδευσης.
Ο εθνικός σχεδιασμός για την υγεία θα πρέπει να δίνει προτεραιότητα στην εφαρμογή μιας αφενός μεν οικονομικής, αφετέρου δε ανθρωποκεντρικής προσέγγισης, ώστε να παραμένει αναφαίρετο το δικαίωμα των επαγγελματιών του υγειονομικού τομέα να εργαστούν στην πατρίδα τους με κίνητρα, διατηρώντας την αξιοπρέπειά τους. Η παραγωγή, η ανάπτυξη, ο προγραμματισμός και η διαχείριση του ανθρώπινου κεφαλαίου απαιτούν μακρόπνοο σχεδιασμό προκειμένου να διασφαλιστεί η εύρυθμη λειτουργία τομέα υγείας.. Προϋπόθεση αποτελούν τα αξιόπιστα στοιχεία για το ανθρώπινο δυναμικό που συλλέγονται από όλα τα στάδια από την εκπαίδευση ως την αγορά εργασίας και ρύθμιση των σταδίων αυτών (Spotlight on Statistics, WHO, 2008).
Η ενσωμάτωση στη διεθνή αγορά εργασίας υλοποιείται ήδη, γεγονός που απαιτεί την εφαρμογή κώδικα πρακτικής και δεοντολογίας των διεθνών προσλήψεων και κρούει τον κώδωνα κινδύνου στις χώρες προέλευσης για διαρθρωτικές αλλαγές στα συστήματα υγείας. Σημειωτέον ότι «το κράτος δεν έχει μόνο την ευθύνη παροχής υπηρεσιών, αλλά έχει κυρίως την ευθύνη της δημιουργίας ενός κοινωνικά δίκαιου, αποτελεσματικού και αποδοτικού συστήματος υγείας» (Υφαντόπουλος Γ, 2006.) Ο μόνος τρόπος προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων για ισότιμη πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας είναι η άμεση εφαρμογή πολιτικών για την περιχαράκωσή τους, ενώ παράλληλα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη ότι η οικονομική ανισότητα υπονομεύει την απόλαυση αυτών των δικαιωμάτων σε χώρες χαμηλού εισοδήματος.( Mensah at al, 2005.)
Βιβλιογραφία
1.Awases M., Nyoni J., Gbary A., Chatora R., 2004. Migration of health professional in six countries: a synthesis report, WHO Regional Office for Africa, Brussels
2.Baker T.D.,1988.Health Personnel Planning, in Health Planning for Effective Management, Reike WA, Ch 10, Oxford University Press
3.Buchan J, Glinos I, and Wismar M, 2014. Ch. 1 Introduction to health professional mobility in a changing Europe. Observatory Studies Series, World Health Organization επιμ. Brussels: s.n.
4.Docquier F, 2016.The brain drain from developing countries. IZA World of Labor project, Germany
5.Grignon M., Owusu Y.,Sweetman A.& IZA, 2012, The International Migration of Health Professionals, Discussion Paper No. 6517, Bonn
6.Gropas R. &Triandafyllidou A., 2013, Country Focus: Migration of Greek nationals during the crisis, Global Governance Programme, European University Institute (EUI)
7.Ifanti A., Argyriou A., Kalofonou F., Kalofonos H.,2014. Physicians’ brain drain in Greece: A perspective on the reasons why and how to address it. Elsevier Ireland Ltd.
8.Kissick, K., 2010. The “Brain Drain”:Migration of Healthcare Workers out of sub- ‐Saharan Africa. Policy Brief.
Mensah K., Mackintosh M. and Henry, L., 2005.The ‘Skills Drain’ of Health Professionals from the Developing World: a Framework
9.http://www.medact.org/content/Skills%20drain/Mensah%20et%20al.%
10.OECD, 1996. The knoledge- based Economy, Paris, OECD, France
11.OECD,2015.A new Profile of Migrants in the Aftermath of the Recent Economic Crisis, Employment and Migration Working Papers No 160, Paris, OECD, France www.oecd.org/els/workingpapers
12.Saravia Gore N., & Miranda J. F., 2004. Plumbing the brain drain, Bulletin of the World Health Organization; 82:608-615. Cali, Colombia.
13.Van Lerberghe W.P., 2002. When staff is underpaid: dealing with the individual coping strategies of health personnel. Brussels, Bulletin of the World Health Organization, 80:581-584..
14.WHO, 2014. Code of practice and the global economic crisis, Brussels
15.WHO, 2008. World Health Statistics, Core Health Indicators, Brussels
16.Žilvinas Padaiga, M. P. a. L. S., 2014 . Health professional migration in Lithuania:why they leave and what makes them stay. Στο: Health Professional Mobility in a Changing Europe. s.l.:World Health Organization , p. 149.
17.Λαζαρέτου Σ., 2016. Φυγή ανθρώπινου κεφαλαίου: Η σύγχρονη τάση μετανάστευσης των Ελλήνων στα χρόνια της κρίσης ,Οικονομικό Δελτίο, Τράπεζα της Ελλάδας, , pp. 33-54, Αθήνα
18.Υφαντόπουλος Γ., 2006. Τα οικονομικά της Υγείας, εκδόσεις Τυπωθήτω, Αθήνα
19.WHO, 1997. How can Countries address the efficiency and equity implications of Health Professional mobility in Europe, Policy Brief 18, Copenhagen, Denmark http://www.euro.who.int/pubrequest
20.WHO,2006. The World Health Report
21.WHO,2006. Migration of Health Workers Fact Sheet ,No 301,
22.WHO, 2009, A World Health Organization code of practice on the international recruitment of health personnel (Background paper)
23.Q&A: Brain drain to brain gain- Supporting WHO Code of practice on International Recruitment of Health Workers for Better Management of Health Worker Migration
http://www.who.int/workforcealliance/en/
